Sự xâm lược của người Nguyệt Chi (khoảng năm 162 TCN)

Sự di cư của người Nguyệt Chi vượt qua Trung Á, khoảng từ năm 176 TCN tới năm 30 CN.

Nằm cách Bactria một ngàn dặm về phía đông là nơi sinh sống của một bộ lạc du mục có tên gọi là người Nguyệt Chi. Khoảng năm 176 TCN, người Hung nô xâm chiếm khu vực hành lang Hà Tây và buộc người Nguyệt Chi phải di cư khỏi khu vực này. Vào khoảng năm 165 TCN, người Nguyệt Chi di cư tới khu vực thung lũng sông Ili.[40] Đến năm 132 TCN, người Ô Tôn lại đánh đuổi người Nguyệt Chi khỏi khu vực thung lũng sông Ili. Tàn dư của người Nguyệt Chi một lần nữa lại di cư về phía nam và đặt chân tới khu vực phía bắc của sông Oxus, tại đây họ đã đánh đuổi một bộ tộc du mục khác là người Sakas.[41]

Người Scythia (khoảng năm 140 TCN)

Hiện vật bằng vàng của người Saka tại Bactria.

Vào khoảng năm 140 TCN, sự di cư xuống phía Nam của người Nguyệt Chi dường như đã tạo ra áp lực khiến cho người Scythia miền đông (họ được gọi là người Saka hoặc Sacaraucae trong các tác phẩm của người Hy Lạp) bắt đầu xâm lược các khu vực khác nhau của Parthia và Bactria. Cuộc xâm lược Parthia của họ đã được ghi chép lại đầy đủ: Họ tấn công nhằm vào các thành phố Merv, Hecatompolis và Ecbatana. Vị vua của Parthia khi đó là Phraates II đã bị họ đánh bại và tử trận, ngoài ra đội quân lính đánh thuê Hy Lạp của ông ta cũng bị họ đánh tan (đây là đội quân mà ông ta thu được sau khi đánh bại Antiochos VII). Vị vua kế vị Phraates là Artabanus I cũng đã tử trận khi giao chiến với người Scythia.[42]

Cuộc xâm lược lần thứ hai của người Nguyệt Chi (120 TCN-)

Khi Trương Khiên viếng thăm người Nguyệt Chi vào năm 126 TCN để nhằm thiết lập một liên minh chống lại người Hung Nô với họ, ông kể lại rằng người Nguyệt Chi đã định cư ở khu vực phía bắc của sông Oxus và duy trì sự thống trị ở cả vùng lãnh thổ phía nam của sông Oxus, mà vốn thuộc về Bactria.

Theo Trương Khiên, người Nguyệt Chi có từ 100.000 tới 200.000 kỵ xạ[43] và có phong tục gần giống với người Hung Nô, với binh lực hùng hậu như vậy họ có lẽ đã dễ dàng đánh bại quân đội của người Hy Lạp-Bactria (năm 208 TCN, khi vua Euthydemos I của vương quốc Hy Lạp-Bactria đối mặt với cuộc xâm lược của vua Antiochus III Đại đế của nhà Seleukos, ông đã chỉ huy 10.000 kỵ binh [15]). Trương Khiên tiếp đó đã viếng thăm Bactria vào năm 126 TCN (người Trung Quốc gọi vùng đất này là Đại Hạ) và miêu tả rằng đất nước này đã hoàn toàn rệu rã và hệ thống chính quyền cũng đã sụp đổ, mặc dù vậy các thành phố của nó vẫn còn tồn tại:

"Đại Hạ nằm cách Đại Uyên trên 2.000 lý về phía tây nam, phía nam sông Gui (Oxus). Người dân của quốc gia này cũng cày cấy đất đai và sống trong những thành phố và các ngôi nhà. Tập quán của họ giống với của Đại Uyên. Họ không có đại vương mà chỉ có các thủ lĩnh nhỏ cai quản những thành phố khác nhau. Dân chúng tuy sử dụng vũ khí kém cỏi và sợ đánh trận, nhưng họ lại khéo léo trong việc buôn bán. Sau khi người Đại Nguyệt Chi tây tiến và tấn công Đại Hạ, toàn bộ quốc gia này đã nằm dưới sự thống trị của họ. Dân số nước này khá đông, ước khoảng trên 100 vạn dân. Kinh đô của họ là thành phố Lanshi (Bactra) và có một khu chợ mà ở đó mọi thứ hàng hóa được mua và bán". ("Sử Ký", Tư Mã Thiên, phần về Trương Khiên)

Người Nguyệt Chi đã tiến xa hơn về phía nam và có mặt ở Bactria vào khoảng năm 120 TCN, điều này dường như là do sức ép từ sự xâm lược của người Ô Tôn ở phía Bắc. Họ dường như cũng đã khiến cho các bộ lạc người Scythia tiếp tục phải di cư tới Ấn Độ và thiết lập nên vương quốc Ấn-Scythia.

Đồng xu bằng bạc của vua Heliocles (cai trị vào khoảng năm 150–125 TCN), ông là vị vua Hy Lạp-Bactria cuối cùng. Dòng chữ Hy Lạp đọc là: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΗΛΙΟΚΛΕΟΥΣ – "Vua Heliocles Công Minh".

Cuộc xâm lược này đã được ghi chép lại trong các tác phẩm cổ đại phương Tây vào thế kỷ thứ 1 TCN:

"Những bộ tộc đã cướp bóc người Hy Lạp ở Bactria nổi tiếng nhất là người Asii, Pasiani, Tochari, và Sacarauli, họ đến từ vùng đất nằm ở phía bên kia bờ sông Jaxartes và là kẻ địch của người Sacae và Sogdiani."
(Strabo, 11-8-1)[44]

Vào khoảng thời gian này, vua Heliocles đã rời bỏ Bactria và dời đô đến thung lũng Kabul, ông ta sau đó đã cai trị phần lãnh địa Ấn Độ của mình từ nơi này. Với việc từ bỏ khu vực Bactria, ông cũng là vị vua cuối cùng của vương quốc Hy Lạp-Bactria, mặc dù vậy hậu duệ của ông sẽ tiếp tục vượt qua dãy Hindu Kush và cai trị phần phía tây của vương quốc Ấn-Hy Lạp. Vị vua cuối cùng ở nửa phía Tây của vương quốc Ấn-Hy Lạp là Hermaeos bị người Nguyệt Chi lật đổ vào khoảng năm 70 TCN sau khi họ xâm chiếm vương quốc của ông ở khu vực Paropamisadae (những vị vua Ấn-Hy Lạp miền đông sẽ tiếp tục cai trị cho đến khoảng năm 10 CN ở khu vực Punjab ngày nay).

Nhìn chung, người Nguyệt Chi đã lưu lại ở Bactria trong hơn một thế kỷ. Họ cũng đã Hy Lạp hóa ở một mức độ nhất định chẳng hạn như việc họ sử dụng bảng chữ cái Hy Lạp để viết ngôn ngữ của họ và nhiều đồng xu của họ đã được đúc theo phong cách của các vị vua Hy Lạp-Bactria cùng với dòng chữ bằng tiếng Hy Lạp.

Khoảng năm 12 TCN, người Nguyệt Chi đã xâm lược miền bắc Ấn Độ và thành lập nên đế quốc Quý Sương.